Μύθοι
Μια φορά κι έναν καιρό, στη Κέα ζούσαν νύμφες μέσα στα δάση και κοντά στις πηγές, γιατί εκείνα τα χρόνια η Υδρούσα (όπως ονομαζόταν) είχε υγρό κλίμα, πυκνή βλάστηση και πολλά νερά που αγαπούσαν οι νύμφες. Μια μέρα, εμφανίστηκε ένα λιοντάρι και άρχισε να τις κυνηγάει. Οι νύμφες έφυγαν και τότε το λαμπρότερο αστέρι του ουράνιου θόλου, ο Σείριος, κατάκαιε με τις φοβερές ακτίνες του τη γη της Υδρούσας. Αλλά και όλων των Κυκλάδων. Το νησί, μαστιζόταν από την ξηρασία και οι κάτοικοι ζήτησαν τη βοήθεια του ημίθεου Αρισταίου από τη Θεσσαλία, που ήταν γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Κυρήνης. Ο Αρισταίος επικεφαλής των Αρκάδων ήρθε στην Κέα και πρόσφερε θυσίες προς τιμή του Ικμαίου Διός, θεού της βροχής. Οι Θεοί εξευμενίστηκαν, και η ξηρασία άρχισε να μειώνεται. Από τότε και κάθε χρόνο πνέουν βόρειοι άνεμοι (μελτέμια), επί 40 μέρες την περίοδο που λάμπει ο αστερισμός Μεγάλος Κυνός στον οποίο ανήκει ο Σείριος. Ο Αρισταίος, εγκαταστάθηκε στην Υδρούσα. Δίδαξε στους κατοίκους την γεωργία, την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία και έθεσε τις βάσεις των θρησκευτικών δοξασιών. Στην Υδρούσα, ήρθε ο ήρωας Κέως, γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Ροδοέσσης. Από τον Κέως που ήταν επικεφαλής των Λοκρών από τη Ναύπακτο οι οποίοι κατέλαβαν το νησί φαίνεται να πήρε το όνομα της η Κέα.
Προϊστορικοί χρόνοι
Οι πρώτοι οικιστές της νεολιθικής εποχής, επέλεξαν βραχώδη υψώματα κοντά στην ακτή για να εποπτεύουν τη θάλασσα και τη στεριά. Τα ευρήματα που βρέθηκαν στον πρώτο οικισμό στο ακρωτήριο Κεφάλα μαρτυρούν τις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις της Κέας με την ηπειρωτική Ελλάδα, και φέρνουν στο φως τον Κυκλαδικό πολιτισμό. Ο οικισμός ιδρύθηκε στην τελική νεολιθική περίοδο (3.300 π.χ.), στο ομώνυμο ακρωτήριο, στη βορειοδυτική ακτή του νησιού. Στους πρόποδες του ίδιου λόφου οργανώθηκε το νεκροταφείο του οικισμού. Ο χώρος κατοικήθηκε για έναν περίπου αιώνα. Οι κάτοικοι της Κεφάλας που ήταν γεωργοί και ψαράδες, αρχίζουν να αναπτύσσουν τη μεταλλοτεχνία. Η εποχή του χαλκού είναι στο κατώφλι της ιστορίας. Η Κέα της περιόδου του χαλκού είναι γνωστή κυρίως από τις ανασκαφές στο ακρωτήρι της Αγίας Ειρήνης που βρίσκεται κοντά στη θέση Κεφάλα. Από την εποχή του χαλκού έως το τέλος των μυκηναϊκών χρόνων, ο οικισμός της Αγίας Ειρήνης, έβαλε τη σφραγίδα του στην ιστορία και τον πρώιμο πολιτισμό του Αιγαίου Πελάγους. Στον τον 16ο αιώνα, που ο οικισμός γίνεται κόμβος επικοινωνίας του μινωικού με τον νεότευκτο μυκηναϊκό κόσμο, η Αγία Ειρήνη μετεξελίσσεται σε κρητομυκηναϊκό κέντρο. Η θέση του σε συνδυασμό με την ασφάλεια του λιμανιού, συντελεί στην οικονομική και κοινωνική άνθηση. Από τα ευρήματα φαίνεται ότι έχει να δείξει υδρευτικά και άλλα μεγάλα έργα μυκηναϊκού τύπου καθώς και περίτεχνες διακοσμήσεις στα έργα τέχνης. Η πόλη καταστρέφεται από ισχυρό σεισμό γύρω στο 1450 π.χ.
Αρχαϊκοί και Ιστορικοί χρόνοι
Στους αρχαϊκούς χρόνους (7ος -6ος αιώνας), η Κέα ως αποικία των Ιώνων γνώρισε μεγάλη ακμή. Ιδρύονται τέσσερις ανεξάρτητες και δυνατές οικονομικά και πολιτιστικά πόλεις: η Ιουλίς, η Καρθαία, η Ποιήεσσα και η Κορησσός. Εκτός από την Ποιήεσσα οι υπόλοιπες εκδίδουν νομίσματα.
Όλες οι πόλεις περιβάλλονταν από οχυρωματικά τείχη , ενώ πύργοι χτίζονταν σε επίκαιρα σημεία για τον έλεγχο της περιοχής. Ένα πυκνό οδικό δίκτυο συνδέει τις πόλεις-κράτη μεταξύ τους αλλά και το άστυ με τη χώρα του.
Κάθε πόλη είχε ξεχωριστή διοικητική και πολιτική διάρθρωση αλλά στο επίπεδο της εξωτερικής πολιτικής, συνήθως συνεργάζονταν. Διεξάγονταν συνελεύσεις, συνερχόμενες από τους Δήμους και τον κύριο λόγο είχαν οι πολίτες.
Η προσφορά της Κέας στην ιστορία και στην τέχνη
Η Κέα ήταν φημισμένη για το πολιτικό της σύστημα και απασχόλησε το μεγάλο φιλόσοφο Αριστοτέλη . Το σύγγραμμα του «Κείων Πολιτεία»που αναφέρεται στην υποδειγματική οργάνωση της Κέας δεν διασώθηκε εκτός από ένα απόσπασμα.
Ο νομοθέτης Αριστείδης, ένας από εφτά μεγάλους σοφούς της αρχαιότητας καταγόταν από την Κέα και έγινε περίφημος σε όλη την Ελλάδα για τους αυστηρούς και πρότυπους νόμους που θέσπισε. Ένας από τους νόμους ήταν το «Κείον το νόμιμον». Σύμφωνα μ΄ αυτό όσοι περνούσαν τα 70 χρόνια της ηλικίας τους «αυτεκωνιάζοντο». Ο πολίτης έπρεπε να πεθαίνει μόλις οι πνευματικές και σωματικές δυνάμεις του δεν μπορούν να είναι ωφέλιμες στην πολιτεία.. Όταν συνέβαινε αυτό, ο πολίτης έπρεπε να εξηγήσει στους άρχοντες της πολιτείας, τους λόγους της απόφασης τους και τότε του δινόταν η άδεια της αυτοκτονίας.. Έπειτα, ο πολίτης περιστοιχισμένος από τους συμπολίτες του, σαν να έκανε οικογενειακή γιορτή και σαν να εκτελούσε το στερνό του καθήκον, πρόθυμα αυτοκτονούσε με κώνειο, από το γνωστό φυτό Μανδραγόρα.
Το έθιμο αυτό έσβησε όταν επικράτησε ο χριστιανισμός κατά τον 3ο αιώνα π.χ.
Οι αρχαίοι Κείοι είχαν ξεχωριστή επίδοση στον αθλητισμό. Αναφέρονται 69 νίκες Κείων αθλητών στα Ίσθμια, Νέμεα και Ολυμπία οι οποίοι υμνήθηκαν από τους Κείους ποιητές.
Ο Κείος ποιητής Σιμωνίδης, ήταν ένας από τους πρώτους διανιούμενους της αρχαίας κοινωνίας(556π.χ-468π.χ) και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα πνευματικού ανθρώπου.
Από τα ποιήματα του , σώζονται μόνο αποσπάσματα και είναι ο πρώτος ποιητής ο οποίος έγραψε ποιήματα για παραγγελία και για πληρωμή.
Ο ποιητής Βακχυλίδης ο οποίος ήταν ανιψιός του Σιμωνίδη, ήταν ένας από τους πιο γνωστούς και σημαντικούς λυρικούς ποιητές της αρχαίας Ελλάδας.
Η πνευματική ζωή του νησιού αναδεικνύει μεγάλες προσωπικότητες εκτός από τους ποιητές, όπως οι σοφιστές Θηραμένης και Ξενομήδης, ο διάσημος γιατρός Ερίστρατος, οι φιλόσοφοι Πυθακλείδης που χρημάτισε δάσκαλος του Περικλή, ο Πρόδικος, που ήταν δάσκαλος του Θουκιδίδη, του Ευριπίδη και του Ισοκράτη, ο Αρίστων κ.α.
Βυζαντινοί χρόνοι- Φραγκοκρατία
Από την ίδρυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας , η Κέα περιελήφθη στην επαρχία της Ελλάδας και ήταν υπό την κυριαρχία του Ανατ. Ρωμαικού κράτους. Κατά την περίοδο της Ρωμαικής κατάκτησης σταματά η αυτόνομη και η κοινοπολιτειακή λειτουργία των τεσσάρων πόλεων. Η Ιουλίδα γίνεται το μοναδικό πολιτικό κέντρο του νησιού. Ένας από τους Ενετούς ηγεμόνες οικοδόμησε το κάστρο του νησιού στη θέση της ακρόπολης της αρχαίας Ιουλίδας. Επί της δυναστείας των Ιουστινιανών και των Ενετών (1207- 1566), η Κέα κατακτήθηκε αλληλοδιαδόχως από διάφορους δυνάστες : Βαλέτους, Μικέλους, Βαρθολομαίους, Γοζαδίνων κ.α.
Την περίοδο αυτή η Κέα γίνεται κρησφύγετο πειρατών και υπέστη επί 3,5 αιώνες επιδρομές και λεηλασίες με αποτέλεσμα ο πληθυσμός της Κέας στα 1470 να υπολογίζεται σε 200 κατοίκους.
Τοπωνύμια, γραπτές πηγές και ναοί(η Αγία Άννα και η Επισκοπή κοντά στην Ιουλίδα,, οι Άγιοι Απόστολοι στην Κατωμεριά ο Άγιος Παντελεήμονας στα Ελληνικά)φωτο μαρτυρούν τη βυζαντινή εγκατοίκηση στο νησί.
Όταν έληξε η ενετική δυναστεία η Κέα περιελήφθη στο βασίλειο της Νάξου και των Δωδεκανήσων μέχρι που υποδουλώθηκε κι αυτή στη Οθωμανική αυτοκρατορία.
Οι Κείοι ένιωθαν εξουθενωμένοι που επί αιώνες ήταν δουλοπάροικοι αλλά διατήρησαν τον ανθρωπισμό και την εθνική τους συνείδηση.
Τουρκοκρατία.
Την ενετική κυριαρχία διαδέχτηκε η οθωμανική. Τους Τούρκους ενδιέφερε μόνο να εισπράττουν τους φόρους . Η Τζιώτικη κοινότητα κυβερνιόταν από τους εκλεγμένους προεστούς και επιτρόπους. Ήταν υπεύθυνοι για την διαχείριση των κοινών και την είσπραξη των φόρων για λογαριασμό της Υψηλής Πύλης. Ο λαός στο μεγαλύτερο μέρος του ζούσε διασκορπισμένος στις εξοχές. Γύρω στο 1780 ο Λάμπρος Κατσώνης συγκροτεί δικό του στόλο και κάνει ορμητήριο του το νησί. Με τις παράτολμες πράξεις του, 30 χρόνια πριν το 1821 τροφοδότησε και αναπτέρωσε τις ελπίδες για την λευτεριά.
Στην Κέα μυήθηκαν Φιλικοί όπως ο Ανδρέας Σοφιανός, ο Γεράσιμος Πάγκαλος κ.α. Η Τζια, μετά την ανεξαρτησία παρουσιάζει ανάπτυξη. Διακινεί και εξάγει τα προϊόντα της κυρίως βελανίδι και κριθάρι.